TİCARİ DEFTERLER

&

TİCARİ DEFTERLERİN İSPAT HUKUKUNDAKİ YERİ

-HUKUK BÜLTENİ-

                                               BÜLTEN TARİHİ: 11.05.2020

1. GİRİŞ

Türk Ticaret Kanunu (“TTK”) her tacire ticari defter tutma yükümlülüğü getirmiştir (TTK m. 18/1). Buna göre, her tacir, ticarî işlemleriyle ticarî işletmesinin iktisadî ve malî durumunu, borç-alacak ilişkilerini ve her hesap dönemi içinde elde edilen sonuçları açıkça ortaya koyabilmek için defter tutmak zorundadır (TTK m. 64.1), böylece işletme faaliyetlerinin oluşumu ve gelişmesi defterlerden izlenebilmelidir[1].

Defter tutmak her şeyden önce her tacir için bir “yükümlülük”tür. Defter tutmanın yükümlülük olduğu kanunun sistematiğinden de anlaşılmaktadır, nitekim ticari defterlerle ilgili hükümler, TTK’nın “Ticari Defterler” başlıklı beşinci kısmında “Defter tutma ve envanter/(d)efter tutma yükümlülüğü” alt/kenar başlığı altında yer almaktadır[2].

Burada belirtmek gerekir ki tacirin defter tutması her şeyden önce kendisinin yararınadır zira tacir, düzgün şekilde tutacağı defterler aracılığıyla işletmesinin gerçek durumunu anlamak, işlerinin gelişimini izlemek ve geçmişte yapmış olduğu işlemleri saptamak imkânını bulur[3].

Tacirin ticari defterleri bizzat tutması ise bir zorunluluk değildir. Ancak defter tutma işi tevdi edilen kişinin defterlere geçirdiği kayıtlar, tacirin kendisi tarafından tutulmuş kayıtlar hükmündedir. Defteri bizzat tutacak kişinin/kişilerin gerekli bilgiyi haiz uzman kimseler arasından seçilmesi zorunluluğu vardır ve bu sorumluluk, defterleri tutmakla yükümlü gerçek kişi tacirin bizzat kendisine, tüzel kişi tacirlerde ve tüzel kişiliği bulunmayan -ancak defter tutmakla yükümlü- ticari işletme ve teşekküllerde yöneticilere ya da yönetim organlarına aittir[4].

Gerçek ya da tüzel kişi tacirler -veya defter tutma işi kendisine tevdi edilen kişiler- tutulması zorunlu olan tüm defterleri Türkçe olarak tutmak zorundadır[5].

Ticari defterler tacir sıfatına bağlanan bir yükümlülük olması yanında tacir sıfatının kazandırmış olduğu hakları da barındırmaktadır. Nitekim kanunlara uygun şekilde tutulan, açılış kapanış onayları yaptırılan ve içerdiği kayıtlar birbirini doğrulayan ticari defterler, Hukuk Muhakemeleri Kanunu (“HMK”) m. 222’de belirtilen şartları da taşımasıyla birlikte sahibi lehine delil olma fonksiyonu gösterecektir. Ticari defterlerini kanunun aradığı koşullara uygun olarak tutan tacirin bu defterlerdeki kayıtları kendi lehine delil olarak kullanması, kişinin kendi hazırladığı kayıt ve belgelerin kendi lehine delil olamayacağı ilkesinin de bir istisnasını oluşturmaktadır[6].

2. İSPAT VE DELİL KAVRAMLARI

İspat, delil sunarak bir gerçeği ortaya çıkarmak, doğrulamak ve belirli duruma getirmek iken delil ise taraflar arasındaki çekişmeli hususların ispatında ortaya konulan araçlardır[7]. Yani delil, geçmiş bir zaman dilimine ya da geleceğe ait bir olayı, gerçeğe en yakın şekliyle anlayabilmemize yardımcı olan veyahut bir olgunun varlığına veya yokluğuna inandırmak için başvurulan bir ispat aracıdır[8].

HMK m. 187/1’de ispatın konusu “İspatın konusunu tarafların üzerinde anlaşamadıkları, uyuşmazlığın çözümünde etkili olabilecek çekişmeli vakıalar oluşturur” şeklinde hüküm altına alınmıştır. Aynı maddenin 2. fıkrasında “Herkesçe bilinen vakıalarla, ikrar edilmiş vakıalar çekişmeli sayılmaz.” denilerek ispatın konusuna girmeyen durumlar da açıkça belirlenmiştir. Anayasa’da temel hak olarak güvence altına alınan ispat hakkı, HMK m. 189 vd. hükümlerinde öngörüldüğü üzere kullanılır. Buna göre taraflar, kanunda öngörülen süre ve usule uygun olarak ispat hakkını kullanırlar (HMK m. 189/1).

Vergi hukukunda ispat, vergi ile ilişkili olan olguların ortaya çıkartılmasıdır. Dolayısıyla, vergi hukukunda ispat, vergisel bir işlemin esasını oluşturan maddi olayın deliller aracılığı ile ortaya çıkarılması ve bu doğrultuda hakimde kanaat oluşturulması şeklinde tanımlanabilir[9]. Vergi Usul Kanunu (“VUK”) m. 3’te ispata ilişkin “Vergiyi doğuran olay ve bu olaya ilişkin muamelelerin gerçek mahiyeti yemin hariç her türlü delille ispatlanabilir.” şeklinde düzenleme yapılmıştır.

Senetle ispat mecburiyetinin uygulandığı Türk hukukunda ticari defterlerle ispata ilişkin kurallar senetle ispat mecburiyetinin katılığını yumuşatmakta ve geniş bir uygulama alanı bulmaktadır[10].

Aşağıda öncelikle TTK ve VUK’ta bulunan düzenlemelere göre tutulması zorunlu ticari defterlerin neler olduğu ve bu defterlerin tutulma amaçları belirtilecek, ardından ticari defterlerin delil niteliği hukuk yargılaması ve vergi yargılaması açısından ayrı ayrı ele alınacak, ticari defterlerin delil niteliğine haiz olabilmesi için taşıması gereken şartlar belirtilecek, sahibi lehine ve aleyhine delil olma durumları yargı kararları çerçevesinde değerlendirilecektir.

3. TUTULMASI ZORUNLU TİCARİ DEFTERLER

TTK’nın “Defter tutma yükümlülüğü” başlıklı 64. maddesinin 3. fıkrasında “Fiziki ortamda tutulan yevmiye defteri, defteri kebir ve envanter defteri ile dördüncü fıkrada sayılan defterlerin açılış onayları, kuruluş sırasında ve kullanılmaya başlanmadan önce noter tarafından yapılır.” denilerek ve aynı maddenin 4. fıkrasında da “Pay defteri, yönetim kurulu karar defteri ve genel kurul toplantı ve müzakere defteri gibi işletmenin muhasebesiyle ilgili olmayan defterler de ticari defterlerdir.” denilerek ticari defterlerin neler olduğu hüküm altına alınmıştır. Ayrıca bu sayılan defterlerle birlikte TTK m. 64/5’te yapılan atıf nedeniyle VUK’ta tutulması zorunlu olarak belirtilen defterler TTK’ya göre de tutulması zorunlu defterler arasındadır.

TTK’da tutulması gereken defterler yukarıda bahsedildiği şekilde düzenleme altına alınmış ise de VUK mükelleflerin yaptıkları iş türüne göre tutmaları gereken defterleri de ayrıca düzenlemiştir. Nitekim VUK’a göre kişiler yaptıkları işe göre imalat defteri (VUK m. 197), kombine imalatta imalat defteri (VUK m. 199), bitim işleri defteri(VUK m. 200), yabancı nakliyat kurumlarının hasılat defteri (VUK m. 207), ambar defteri (VUK m. 209), serbest meslek kazanç defteri (VUK m. 210), çiftçi işletme defteri (VUK m. 213) tutmak zorundadırlar.

Anlaşılacağı üzere TTK, konusu itibarıyla ticari işlemleri dikkate aldığından dolayı sadece tacirlere özgü tutulması gereken defterleri belirlemekle yetinmiştir. Buna karşın, tüm mükelleflerin mali yükümlülüklerini belirleyen VUK ise sadece tacirlere ilişkin defterleri belirlemekle kalmamış diğer yükümlülerin de (VUK m. 172) tutmaları gereken defterleri hüküm altına almıştır.

4. TİCARİ DEFTER TUTMANIN AMACI

TTK’nın “Defter Tutma Yükümlülüğü” başlıklı 64. maddesinin 1. fıkrasında; “Her tacir, ticari defterleri tutmak ve defterlerinde, ticari işlemleriyle ticari işletmesinin iktisadi ve mali durumunu, borç ve alacak ilişkilerini ve her hesap dönemi içinde elde edilen neticeleri, bu Kanuna göre açıkça görülebilir bir şekilde ortaya koymak zorundadır. Defterler, üçüncü kişi uzmanlara, makul bir süre içinde yapacakları incelemede işletmenin faaliyetleri ve finansal durumu hakkında fikir verebilecek şekilde tutulur. İşletme faaliyetlerinin oluşumu ve gelişmesi defterlerden izlenebilmelidir.” denilerek defter tutmanın amacı belirtilmiştir.

VUK m. 171’de ise defter tutmanın amaçları şöyle sıralanmıştır:

 1. Mükellefin vergi ile ilgili servet, sermaye ve hesap durumunu tespit etmek;

 2. Vergi ile ilgili faaliyet ve hesap neticelerini tespit etmek;

 3. Vergi ile ilgili muameleleri belli etmek;

4. Mükellefin vergi karşısındaki durumunu hesap üzerinden kontrol etmek ve incelemek;

5.Mükellefin hesap ve kayıtlarının yardımıyla üçüncü şahısların vergi karşısındaki durumlarını (emanet mahiyetindeki değerler dahil) kontrol etmek ve incelemek.

5. ELEKTRONİK ORTAMDA DEFTER TUTULMASI

TTK'da teknik gelişmeler de dikkate alınarak ticari defterlerin elektronik ortamda tutulmasına yönelik uygulamalara olanak sağlanmıştır.

Elektronik defter, Elektronik Defter Genel Tebliği’nin (“EDGT”) 2. maddesinde “şekil hükümlerinden bağımsız olarak VUK ve/veya TTK’ya göre tutulması zorunlu olan defterlerde yer alması gereken bilgileri kapsayan elektronik kayıtlar bütünü” şeklinde tanımlanmıştır.

EDGT’nin “e-Defter Dosyaları, Berat Dosyaları ve Muhasebe Fişlerinin Muhafaza ve İbrazı” başlığı altında m. 4.4.1/a’da : “ e-Defter dosyaları ve bunlara ait berat dosyaları birbirleri ile ilişkili şekilde elektronik ortamda, muhasebe fişleri ise kağıt ve/veya elektronik ortamda, istenildiğinde ibraz edilmek üzere muhafaza edilmek zorundadır.” şeklinde düzenleme yapılmıştır.

Defterlerini elektronik ortamında tutanlar, e-Defter dosyaları, elektronik ortamda oluşturulan muhasebe fişleri ve ilgili berat dosyalarını vergi kanunları, Türk Ticaret Kanunu ve diğer düzenlemelerde yer alan süreler dahilinde elektronik, manyetik veya optik ortamlarda (fiziki ortamda tutulması tercih edilen muhasebe fişleri fiziki ortamda) muhafaza ve istenildiğinde elektronik, manyetik veya optik araçlar vasıtasıyla eksiksiz ve okunabilir şekilde ibraz etmekle yükümlüdür (EDGT m. 4.4.1/c).

Muhafaza ve ibraz yükümlülüğü, e-Defter dosyalarının, elektronik ortamda oluşturulan muhasebe fişlerinin ve berat dosyalarının doğruluğuna, bütünlüğüne ve değişmezliğine ilişkin olan (elektronik imza ve mali mühür değerleri dâhil) her türlü elektronik kayıt ve veri ile doğrulama ve görüntüleme araçlarının tümünü kapsamakta olup, e-Defterlere istenildiğinde kolaylıkla erişebilmeyi, anlaşılabilir ve eksiksiz bir biçimde görüntüleyebilmeyi ve okunabilir kağıt baskılarını üretebilmeyi sağlayacak biçimde yerine getirilmelidir (EDGT m. 4.4.1/ç)[11].

6. TİCARİ DEFTERLERİN İSPAT HUKUKUNDAKİ YERİ

6.1. Giriş

Ticari defterlere ilişkin hükümler TTK başta olmak üzere çeşitli kanunlarda yer almaktadır. Ticari hayatta yaşanan uyuşmazlıklarda ticari defterlerin ispat aracı olarak kullanılması ise HMK’da düzenlenmiştir.

TTK m. 12’de -ve tüzel kişiler için m. 16’da- tacirin tanımı yapıldıktan sonra m. 18/1’de “Tacir, her türlü borcu için iflasa tabidir; ayrıca kanuna uygun bir ticaret unvanı seçmek, ticari işletmesini ticaret siciline tescil ettirmek ve bu Kanun hükümleri uyarınca gerekli ticari defterleri tutmakla da yükümlüdür.” şeklinde düzenleme yapılmıştır. Madde hükmünden de anlaşılacağı üzere defter tutmak tacirin yerine getirmesi gereken önemli görevlerden biridir.

Ticari davalarda olduğu kadar vergi davalarında da kullanılan en önemli ispat araçlarından biri tutulması yasal olarak zorunlu kılınan yasal defterler ve belgelerdir.

6.2. HUKUK YARGILAMASINDA TİCARİ DEFTERLERİN DELİL NİTELİĞİ

Ticari davalar hukuk yargılamasının konusudur. Türk Ticaret Kanunu hazırlanırken ticari defterlerin delil niteliğine ilişkin hükümlere yer verilmemiştir. Bu nedenle bu konuda usul kanunu olan HMK’daki düzenlemelerle yetinilmiştir. HMK’nın “Ticari defterlerin ibrazı ve delil olması” başlıklı 222. maddesini aşağıda ilgili başlıklar altında tekrar ele alacağız. HMK 222. maddesi aynen şu şekildedir:

“Mahkeme, ticari davalarda tarafların ticari defterlerinin ibrazına kendiliğinden veya taraflardan birinin talebi üzerine karar verebilir.

Ticari defterlerin, ticari davalarda delil olarak kabul edilebilmesi için, kanuna göre eksiksiz ve usulüne uygun olarak tutulmuş, açılış ve kapanış onayları yaptırılmış ve defter kayıtlarının birbirini doğrulamış olması şarttır.

İkinci fıkrada belirtilen şartlara uygun olarak tutulan ticari defter kayıtlarının sahibi ve halefleri lehine delil olarak kabul edilebilmesi için, diğer tarafın aynı şartlara uygun olarak tutulmuş ticari defterlerindeki kayıtların bunlara aykırı olmaması veya ilgili hususta hiç bir kayıt içermemesi yahut defter kayıtlarının aksinin senet veya diğer kesin delillerle ispatlanmamış olması gerekir. Bu şartlara uygun olarak tutulan defterlerdeki sahibi lehine ve aleyhine olan kayıtlar birbirinden ayrılamaz.

Açılış veya kapanış onayları bulunmayan ve içerdiği kayıtlar birbirini doğrulamayan ticari defter kayıtları, sahibi aleyhine delil olur.

Taraflardan biri tacir olmasa dahi, tacir olan diğer tarafın ticari defterlerindeki kayıtları kabul edeceğini belirtir; ancak, karşı taraf defterlerini ibrazdan kaçınırsa, ibrazı talep eden taraf iddiasını ispat etmiş sayılır.”

6.3. VERGİ YARGILAMASINDA TİCARİ DEFTERLERİN DELİL NİTELİĞİ

Vergi hukukunda defterler, esas itibariyle vergi idaresi ile mükellef ilişkilerinin belgelendirilmesi amacına yönelik olarak tutulmaktadır. Bu nedenle de vergi hukukuna ilişkin vergi idaresiyle mükellef ihtilaflarında uygulamada defterlere müracaat gereği doğmaktadır ve bu nedenle ticari defterler vergi hukuku açısından da önemli bir delil niteliği kazanmaktadır.

Vergi yargılamasında kesin delil ve takdiri delil ayrımı bulunmamaktadır. Çünkü vergi yargılamasında maddi gerçek araştırılır. Bu nedenle, maddi gerçeği ortaya koyacak her şey delil olarak kabul edilir. Buna da delil serbestliği ilkesi denir. Bu kapsamda, ticari defterler de bir delil olarak kabul edilir[12]. VUK 3. maddesindeki “Vergiyi doğuran olay ve bu olaya ilişkin muamelelerin gerçek mahiyeti yemin hariç her türlü delille ispatlanabilir. Şu kadar ki, vergiyi doğuran olayla ilgisi tabii ve açık bulunmayan şahit ifadesi ispatlama vasıtası olarak kullanılamaz.” ifadesi ile bu durum hüküm altına alınmıştır. Bu göre, yemin delil olarak kabul edilmemekte, tanık ifadeleri ise belli şartlar dahilinde delil olarak kabul edilmektedir. Dolayısıyla bunlar dışında kalan vergiyi doğuran olayla ilgili maddi gerçekliğe ulaşmada bir vasıta olarak kullanılan her şey delil olarak kullanılabilecektir.

Yukarıda bahsedildiği üzere VUK m. 171/5’de “mükellefin hesap ve kayıtlarının yardımıyla üçüncü şahısların vergi karşısındaki durumlarını (emanet mahiyetindeki değerler dahil) kontrol etmek ve incelemek” defter tutma amaçları arasında yer almaktadır. Görüldüğü üzere, bir mükellefin tutmuş bulunduğu defterler, mükellefin ilişkide bulunduğu üçüncü şahıslar aleyhine delil olarak kullanılabilmektedir.

Sonuç olarak; tutulan defterler gerek ticari davalarda gerek vergi hukuku açısından sahipleri lehine ve aleyhine delil olma vasfına haiz olabilmektedir. Aşağıda öncelikle ticari defterlerin delil olması için gereken şartlar ele alınacak, ardından bir delil mahiyetindeki ticari defterin sahibi lehine ve aleyhine delil olma halleri Yargıtay kararları ışığında değerlendirilerek çalışma sonlandırılacaktır.

6.4. TİCARİ DEFTERLERİN DELİL OLMASI İÇİN GEREKEN ŞARTLAR

Ticari defterlerin delil olabilmesi için taşıması gereken şartlar HMK 222. maddede düzenlenmiştir. HMK m. 222/2’de “Ticari defterlerin, ticari davalarda delil olarak kabul edilebilmesi için, kanuna göre eksiksiz ve usulüne uygun olarak tutulmuş, açılış ve kapanış onayları yaptırılmış ve defter kayıtlarının birbirini doğrulamış olması şarttır.” hükmü ile ticari defterlerin delil niteliği kazanması için aranan şartlar sayılmıştır.

HMK madde 222/3’de’ “İkinci fıkrada belirtilen şartlara uygun olarak tutulan ticari defter kayıtlarının sahibi ve halefleri lehine delil olarak kabul edilebilmesi için, diğer tarafın aynı şartlara uygun olarak tutulmuş ticari defterlerindeki kayıtların bunlara aykırı olmaması veya ilgili hususta hiç bir kayıt içermemesi yahut defter kayıtlarının aksinin senet veya diğer kesin delillerle ispatlanmamış olması gerekir.” hükmüyle 2. fıkrada belirtilen şartların tek başına sahibi lehine delil teşkil etmeyeceği belirtilmektedir. Dolayısıyla aşağıda ticari defterlerin delil olarak kabul edilmesi için taşıması gereken şartları “ticari defterlerin sahipleri lehine delil olma şartları” ve “ticari defterlerin sahipleri aleyhine delil olma şartları” olarak incelemek kanaatimizce daha uygun görülmüştür.

6.5. TİCARİ DEFTERLERİN SAHİBİ LEHİNE DELİL OLMASI

Ticari defterlerin sahibi lehine delil olabilmesi için gereken şartlar şu şekildedir:

1. Tarafların Defter Tutma Yükümlülüğüne Tabi Olması

TTK m. 18/1’de ticari defter tutmak tacir olmanın gerekliliği olarak belirlemiştir. Ticari defterlerin delil olarak kullanılabilmesi için tarafların -yargılamadaki her iki tarafın da- tacir sıfatına haiz olması gerekir[13].

Defterlerini lehine kanıt olarak kullanmak isteyen tacirin hasmının, tacir gibi sorumlu tutulan ve bu konumu gereği defter tutma yükümlülüğü altında bulunan bir kişi olması da yeterlidir[14].

2. Ticari Defterlerin Eksiksiz ve Usulüne Uygun Olarak Tutulması

Ticari defterlerin usulüne uygun olarak tutulmuş olması, TTK’da ticari defter tutulmasına ilişkin maddelere, 213 sayılı VUK’a ve Kamu Gözetimi Kurumu tarafından yayınlanan muhasebe ilkelerine uygun olarak tutulması gerektiğini ifade etmektedir[15].

Ticari defterlerin sahibi lehine delil olarak kullanılabilmesi için bu defterlerin eksiksiz ve usulüne uygun olarak tutulması gerekmektedir[16]. Tutulan bu defterlerin sahipleri lehine delil olabilmeleri için kanunla belli edilmiş bulunan şekil ve usullere göre tutulmuş olmaları gerektiği ilkesi vergi davaları yönünden de danıştay kararlarında ilke olarak kabul edilmektedir[17].

3. Uyuşmazlık Konusunun Tarafların Ticari İşletmesiyle İlgili Olması

Yargılama aşamasında bir ticari defterin sahibi lehine delil niteliği taşıyabilmesi için uyuşmazlık konusunun tarafların ticari işletmesiyle ilgili olması gerekmektedir. Böylece yargılama konusunun bir ticari bir iş olması gerektiğini söylemek gerekir. TTK 3. maddede ticari iş kavramı “Bu kanunla düzenlenen hususlarla bir ticari işletmeyi ilgilendiren bütün işlem ve fiiller ticari işlerdendir” şeklinde ifade edilmektedir.

4. Ticari Defterlerdeki Kayıtların Birbirini Doğrular Nitelikte Olması

Bir tacirin ticari defterlerinin kendisi lehine delil teşkil edebilmesi için tutulan bütün defterlerdeki kayıtların birbirini doğrulaması gerekmektedir. Yani tutulan kayıtlar arasında çelişki olmamalı, uyuşmazlık konusu işle ilgili defterlere geçirilen tüm kayıtların birbirini doğrulaması gerekmektedir[18].

5. Ticari Defterlerin Açılış ve Kapanış Onaylarının Yaptırılmış Olması

TTK m.64/3’te fiziki ortamda tutulan yevmiye defteri, defteri kebir ve envanter defteri ile TTK m. 64/4’de sayılan pay defteri, yönetim kurulu karar defteri ile genel kurul toplantı ve müzakere defterlerinin açılış onaylarının kuruluş sırasında ve kullanılmaya başlamadan önce noter tarafından yapılacağı, yine yevmiye defteri ile yönetim kurulu defterinin kapanış onayının noter tarafından yapılacağı hüküm altına alınmıştır. Bu bağlamda, yine ticari defterlerin sahibi lehine delil niteliği taşıması için açılış ve kapanış onayları ilgili defterin gerektirdiği usule uygun şekilde yapılmış olmalıdır[19].

6. Ticari Defterlerle İleri sürülen İddiaları Karşı Tarafın Ticari Defter Kayıtları veya Diğer Kesin Delillerle Çürütememiş Olması

 HMK 222/3. maddesine göre “…ticari defter kayıtlarının sahibi ve halefleri lehine delil olarak kabul edilebilmesi için, diğer tarafın aynı şartlara uygun olarak tutulmuş ticari defterlerindeki kayıtların bunlara aykırı olmaması veya ilgili hususta hiç bir kayıt içermemesi yahut defter kayıtlarının aksinin senet veya diğer kesin delillerle ispatlanmamış olması gerekir.”

Öyleyse defterlerdeki kayıtların aksi diğer taraflarca usulüne uygun tutulmuş olan ticari defter kayıtları ile veya başkaca bir kesin delille çürütülmüş ise artık o ticari defterlerde bulunan kayıtlar sahibi lehine delil olarak kullanılamayacaktır. Aksi durum hukuk mantığına da terstir. Zira bir ticari defterin sahibi lehine delil ifade etmesi için sahibinin defter tutmuş olması tek başına yeterli kabul edilseydi bu halde defterdeki kayıtların doğruluğu/yanlışlığı veya eksikliği hususları önemini yitirirdi. Bu açıdan defterlerin tutulmasındaki usul kadar içeriğinin doğruluğunun da önemine binaen bu yöndeki lehe delil olma için aranan koşul Yargıtay kararlarında da belirtilmiştir[20].

Ticari defterlerini kendisi lehine delil olarak kullanmak isteyen tacirin ticari defterlerinde uyuşmazlık konusuna ilişkin bir kayıt yer alırken diğer tarafın ticari defterinde her hangi bir kayıt bulunmaması meselesi Eski Türk Ticaret Kanunu (“ETTK”) ve HMK’da tamamen birbirinden farklı şekillerde düzenlenmiştir. HMK’nın yeni düzenlemesi karşısında doktrinde ele alınan mesele tartışmalı hale gelmiştir. Şöyle ki; ticari defterlerin sahibi ve halefleri lehine delil olarak kullanılabilmesi için HMK m. 222/3’te yer alan ““…ticari defter kayıtlarının sahibi ve halefleri lehine delil olarak kabul edilebilmesi için, diğer tarafın aynı şartlara uygun olarak tutulmuş ticari defterlerindeki kayıtların bunlara aykırı olmaması veya ilgili hususta hiç bir kayıt içermemesi yahut defter kayıtlarının aksinin senet veya diğer kesin delillerle ispatlanmamış olması gerekir.” şartı ETTK m. 85’te “… bu hususta hiçbir kaydı havi bulunmazsa … sözügeçen kaydın ispat kuvveti kalmaz” şeklinde -HMK m. 222/3‘e tamamen zıt olarak- düzenlenmişti. ETTK m. 85 bir tarafın -davacının- ticari defterlerinde uyuşmazlığa ilişkin kayıt bulunurken diğer tarafın –davalının- ticari defterlerinde uyuşmazlığa ilişkin her hangi bir kayıt bulunmaması halinde uyuşmazlığa ilişkin kayıt içeren ticari defterlerin ispat gücünün bulunmayacağını yani sahibi lehine delil olarak kullanılamayacağını açıkça belirtmişti. ETTK m. 85’te yer alan bu ibareye zıt bir şekilde düzenlenen HMK m. 222/3’ün uygulamada hakkaniyete aykırı sonuçlar doğuracağı kanaatindeyiz. Bu nedenle ciddi suiistimallere yol açabilecek HMK m. 222/3 hükmünün fazla mağduriyet ortaya çıkmadan değiştirilmesi[21] ve HMK m. 222’ye ETTK m. 85’te yer alan hükme benzer bir hüküm getirilmesi gerektiği kanaatindeyiz[22][23]. Örneğin, tacir A –davacı- aslında alacaklı olmadığı halde tacir B’den -davalıdan- 100.000 TL alacaklı olduğunu iddia etmekte olsun ve buna ilişkin gerçeğe aykırı kayıt A’nı ticari defterlerinde yer almakta olsun. B ise böyle bir borcunun olmadığını iddia etmekte ve doğal olarak B’nin ticari defterlerinde buna ilişkin bir açıklama yer almamaktadır. Hem A’nın hem B’nin ticari defterleri kanuna ve usulüne uygun olarak tutulmuş, açılış ve kapanış onayı yaptırılmış ve ticari defterlerin içermiş olduğu diğer kayıtlar da birbirini doğrulamakta olduğunu kabul edelim. A iddiasını ispatlamak üzere ticari defterlerini kendi lehine delil olarak kullanmak istemektedir. HMK m. 222/3 hükmü, B’nin ticari defterlerinde hiçbir kayıt olmaması nedeniyle A’nın ticari defterlerini lehine delil olarak kullanmasına imkan tanımaktadır. Oysa ETTK m. 85 hükmüne göre A’nın ticari defterlerinin ispat gücü bulunmayacaktı, yani A ticari defterlerini böyle bir halde lehine delil olarak kullanamayacaktı. Bugün ise HMK m. 222/3 hükmüne göre A ticari defterleri ile iddiasını ispat eder ve B’nin de ticari defterlerinin aksini senet veya diğer kesin delillerle ispatlamasını bekler. B -kanaatimizce hakkaniyete aykırı olarak- A’nın ticari defterlerinde yer alan gerçeğe aykırı kaydın aksini ispat edememe riskini taşıyacak ve bunu ispat da edemezse A’nın ticari defterlerinde yer alan -gerçeğe aykırı- kayıt kesin bir delille (ticari defterlerle) ispat edilmiş olacaktır[24]. Örnekten de anlaşılacağı üzere ETTK m. 85 hükmü HMK m. 222/3 hükmüne göre daha hakkaniyetli ve hukuka uygun bir düzenlemedir. Kanun koyucunun da HMK m. 222/3 hükmünü kaleme alırken bu hakkaniyete aykırı yönde bir iradeye sahip olmadığı kanaatindeyiz[25].

6.6. TİCARİ DEFTERLERİN SAHİBİ ALEYHİNE DELİL OLMASI

Ticari defterlerin sahibi aleyhine delil olması şu hallerde ortaya çıkmaktadır:

1. Ticari Defterlerin Açılış ve Kapanış Onaylarının Bulunmaması

HMK m. 222/4: “Açılış veya kapanış onayları bulunmayan ve içerdiği kayıtlar birbirini doğrulamayan ticari defter kayıtları, sahibi aleyhine delil olur.”

Açılış veya kapanış onayları bulunmayan ve içerdiği kayıtlar birbirini doğrulamayan ticari defter kayıtları bahsedildiği üzere yargılamada sahibi aleyhine delil teşkil edecektir[26].

İspat kendi ticari defter ve kayıtlarına dayanan kişinin ispat etmeye çalıştığı vakıa veya olguya ilişkin olarak defterde herhangi bir kayıt bulunmuyorsa bu durum da yine ticari defter ve kayıtlar sahibi aleyhine delil niteliğini haizdir[27].

2. Başka Delillerle Birlikte Karşı Tarafın Ticari Defterlerine Dayanılması

İlgili husus HMK m. 222/5’te düzenlenmiştir.

HMK m. 222/5:

“Taraflardan biri tacir olmasa dahi, tacir olan diğer tarafın ticari defterlerindeki kayıtları kabul edeceğini belirtir; ancak, karşı taraf defterlerini ibrazdan kaçınırsa, ibrazı talep eden taraf iddiasını ispat etmiş sayılır.”

Anılan hükme göre karşı tarafın ticari defterinin içeriğini kabul eden tarafın tacir olması gerekmez. Dolayısıyla tacir niteliğine haiz olmasa dahi taraflardan biri mahkemede ticari defter ve kayıtların ibrazını isteyebilmektedir.

HMK’nın 222. maddesi uyarınca karşı tarafa ait ticari defterlerin ibrazını isteyen taraf, bu defterlerdeki kayıtları kabul edeceğini belirtebilir.

Bahsedilen halde, karşı taraf ticari defterlerini ibrazdan kaçınırsa, ibrazı talep eden taraf iddiasını ispatlamış sayılır. Karşı tarafın ticari defterlerini ibraz etmesi halinde ise mahkeme bu defterlerdeki kayıtlara göre hüküm tesis edecektir[28].

3. Delilin Karşı Tarafın Ticari Defterlerine Hasredilmesi

Taraflardan biri karşı tarafın ticari defterlerinin içeriğini kabul edeceğini mahkeme önünde bildirirse bununla delilini karşı tarafın ticari defterine hasretmiş olur[29].

Bir üst başlıkta anılan HMK m. 222/5 hükmüne göre karşı tarafın ticari defterinin içeriğini kabul eden tarafın tacir olması gerekmemektedir.

Taraflardan birinin karşı tarafın ticari defterlerinin içeriğini kabul edeceğini mahkeme önünde bildirmesi üzerine mahkeme defter sahibi tarafa ticari defterlerini mahkemeye ibraz etmesi için bir süre tanır. Defterlerini ibraz etmesi istenen taraf defterlerini ibraz ederse ortaya çeşitli ihtimaller çıkacaktır. İbrazı istenen defter ve kayıtlarda karşı tarafın dayandığı vakıa veya olguya ilişkin hiçbir kayıt yer almıyorsa iddia ispat edilememiş sayılır. İbrazı istenen defter ve belgelerde yalnızca defter sahibinin aleyhine kayıtlar yer alıyorsa bu durumda defterleri delil olarak mahkemeye ibraz eden taraf, defter ve belgelerdeki kayıtların aksini ancak HMK hükümleri uyarınca düzenlenmiş olan kesin deliller ile ispat edebilecektir[30]. İbrazı istenen defter ve belgelerde sahibinin hem lehine hem de aleyhine kayıtlar bulunuyorsa bu durumda defterler kanuna uygun tutulmuş ise hepsi bir bütün olarak değerlendirilecek ve delil olarak dikkate alınacaktır.

Doktrinde bir görüşe göre taraflardan birinin karşı tarafın ticari defterlerindeki kayıtları kabul edeceğini beyan etmesi başkaca delillere de dayanıyorsa medeni yargılama hukuku dahilinde delillerin hasrı söz konusu olmayacağı için HMK m. 222/5 de uygulama alanı bulamayacaktır[31]. Keza sadece karşı tarafın delillerine dayanıldığı hallerde HMK m. 222/5'nin uygulanması mümkün olacaktır. Bir diğer anlatımla HMK m. 222/5 delillerin karşı tarafın defterlerine hasredildiği durumlarda uygulanabilecektir. Bu bağlamda hasmının defterlerinin içeriğini kabul edeceğini beyan eden ve delillerini defter kayıtlarına hasreden taraf defterin ibrazı halinde içerdiği bilgilerin aksini ispat edemeyecektir. Buna karşın, söz konusu düzenleme kapsamında defterlerinin ibrazı istenen taraf delilleri hasretmediğinden defterlerini HMK ın. 222/2’ye uygun tutmamış yahut buna uygun tutmakla birlikte defterlerinde sadece kendi aleyhine kayıtlar bulunduğu durumlarda bunlarda yer alan kayıtların aksini kesin delille ispat edebilecektir[32].

SONUÇ

TTK her tacire ticari defter tutma yükümlülüğü getirmiştir (TTK m. 18/1). Defter tutmak her şeyden önce her tacir için bir “yükümlülük”tür. Ancak belirtmek gerekir ki tacirin defter tutması her şeyden önce kendisinin yararınadır zira tacir, düzgün şekilde tutacağı defterler aracılığıyla işletmesinin gerçek durumunu anlamak, işlerinin gelişimini izlemek ve geçmişte yapmış olduğu işlemleri saptamak imkânını bulur[33].

Tacirin ticari defterleri bizzat tutması ise bir zorunluluk değildir. Ancak defteri bizzat tutacak kişinin/kişilerin gerekli bilgiyi haiz uzman kimseler arasından seçilmesi zorunluluğu vardır ve bu sorumluluk defterleri tutmakla yükümlü tacire aittir.

Tutulması zorunlu ticari defterler ilgili kanunlarda düzenlenmiştir. Ticari defterlere ilişkin hükümler TTK başta olmak üzere çeşitli kanunlarda yer almakta ise de ticari hayatta yaşanan uyuşmazlıklarda ticari defterlerin ispat aracı olarak kullanılması ise HMK’da düzenlenmiştir.

Ticari defterlerin delil niteliği hukuk yargılamasında ve vergi yargılamasında farklılık arz etmektedir. İlgili hususlar yukarıda detayları ile birlikte ayrı başlıklar altında ele alınmıştır.

Ticari defterlerin hem sahibi lehine hem de sahibi aleyhine delil olma vasfı mümkündür. Sahibi lehine ve sahibi aleyhine delil olma şartları yukarıda Yargıtay kararları ışığında ele alınmıştır.

HMK m. 222/3 ile getirilen düzenle doktrinde tartışmalara neden olmuştur. Bu tartışmalar ışığında kanaatimizi belirtmiş bulunmaktayız. Özetle HMK m. 222/3 hükmünün uygulamada hak kayıplarına sebebiyet verebileceği, bunun önüne geçmek üzere ilgili hükmün açıkladığımız yönde değiştirilmesi gerektiği kanaatimizi tekrar ederiz.

TTK'da teknik gelişmeler de dikkate alınarak ticari defterlerin elektronik ortamda tutulmasına yönelik uygulamalara da olanak sağlanmıştır.

Saygılarımızla

Forensis Hukuk Bürosu

Not: Bültenimizde yer verilen açıklamalar, ilgili mevzuat çerçevesinde konuyu genel hatlarıyla ele alır tarzda hazırlanmıştır. Size özel detaylı bilgi için bir hukuk bürosuyla bağlantıya geçmenizi tavsiye ederiz.